«……………………
Στέκει ὁ Σουλιώτης «ὁ καλὸς
παράμερα καὶ κλαίει.
—Ἔρμο τουφέκι σκοτεινό,
τί σ’ ἔχω ἐγὼ στὸ χέρι;
ὁποὺ σὺ μοὔγινες βαρὺ
κι ὁ Ἀγαρηνὸς τὸ ξέρει;»
Μολονότι τὰ τουφέκια, εἶχαν γίνει τόσο βαριὰ στὰ ἐξαντλημένα χέρια τῶν πεινασμένων πολεμιστῶν, οἱ ψυχὲς τους ἔμεναν ὁλόρθες, ἀκμαῖες, ἀνυπόταχτες.
Στὴν πρόταση τοῦ Ἰμπραὴμ Πασᾶ νὰ τοῦ παραδώσουν τὸ Μεσολλόγγι καὶ τὰ ὅπλα τους, οἱ Ἐλεύθεροι Πολιορκημένοι ἀπάντησαν μὲ τούτη τὴν περήφανη γραφή, ποὺ θυμίζει τὴν ἀπάντηση τοῦ Παλαιολόγου στὸν Μωάμεθ καὶ ποὺ ἐκφράζει τὴν προαιώνια, ἀναλλοίωτη καὶ ἀκαταδάμαστη ψυχὴ τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους.
Ἔγραφαν οἱ Μεσολογγίτες:
«Δὲν ἐλπίζαμε ποτὲ νὰ σᾶς ἀπεράση μιὰ τέτοια φαντασία ὁποὺ ὀκτὼ χιλιάδες ἅρματα αἱματωμένα νὰ τὰ ζητήσετε νὰ σᾶς τὰ δώσωμε μὲ τὰ χέρια μας, τὰ ὁποῖα ἅρματα συμφωνοῦν μὲ τὴν ζωήν. Ὅθεν, καθὼς βλέπομεν τὸν σκοπόν σας καὶ τὴν ἀπόφασιν ὁποὺ ἔχομεν ἡμεῖς, θὰ γίνη ὅ,τι ἀποφάσισεν ὁ Θεός, τὸ ὁποῖον δὲν τὸ ἠξεύρετε οὔτε ἡ Ὑψηλότης σας οὔτε ἡμεῖς καὶ ἂς γίνη τὸ θέλημα, τοῦ Θεοΰ».
Καὶ ἀληθινὰ μόνον ὁ Θεὸς θὰ μποροῦσε νὰ ἐμπνεύση τόσον ἄκαμπτη καρτεροψυχία, τόσον πρόφρονη ἐθελοθυσία!
Ἡ ὁλόχρονη σθεναρὴ ἄμυνα τῆς ἡρωϊκῆς Φρουρᾶς ἔφτασε στὸ ἀπόγειό της τὴ νύχτα τῆς 11 Ἀπριλίου 1826 μὲ τὴν κοσμοβόητη Ἔξοδο.
Τὴν διαδραμάτιση τῆς ἐπικῆς τραγῳδίας τοῦ Μεσολογγιοῦ ἐτοποθέτησεν ἀντιφατικὰ ἡ Φύση σ’ ἕνα χαρούμενο καὶ γελαστὸ πλαίσιο, ποὺ συνθέτανε ὁλόγυρά της ἡ Ἄνοιξη, ὁ Ἀπρίλης, ἡ ἀναγάλια της ἀναγεννώμενης ζωῆς. Τὰ δέντρα πρασινοφυλλιάζουν, τ’ ἀγριολούλουδα ἀναθάλλουν στὸ χλοερὸ ἔδαφος, τὰ χελιδόνια ξαναγυρίζουν ζευγαρωμένα, τερετίζοντας φαιδρά, στὶς φωλιές τους… «Ἔστησε ὁ Ἔρωτας χορὸ μὲ τὸν ξανθὸν Ἀπρίλη», συνοψίζει λυρικὰ ὁ ἐθνικὸς ποιητής. Καὶ οἱ λεοντόθυμοι Μεσολογγίτες ἔστεναν χορὸ μὲ τὸ θάνατο. «Ὅποιος πεθάνει σήμερα, χίλιες φορὲς πεθαίνει». Σήμερα ἀποφάσισαν νὰ πεθάνουν οἱ Μεσολογγίτες. Καί, ναί, θὰ πεθάνουν πρόθυμα χίλιες φορὲς ὁ καθένας γιὰ τὴν Ἐλευθερία τῆς Πατρίδας! Ἂν ὅποιος πεθαίνει ἐθελούσια χίλιες φορὲς γιὰ τὸ Ἰδανικό του δὲν μένει ἀθάνατος, ποιὸς ἄλλος μπορεῖ νὰ μείνη;
Ἐάν, ὅπως ἔχει λεχθῆ, ἡ Ἱστορία εἶναι τὰ βήματα τοῦ Θεοῦ ἐπάνω στὴ Γῆ, τὰ πιὸ πυκνά, τὰ πιὸ βαθυχάραχτα, τὰ πιὸ ἀνεξίτηλα ἴχνη ἀπὸ τὰ πέλματά του ἒχουν σημαδευτῆ στὰ ἱερὰ ἐδάφη τῆς Πατρίδας μας.
Θεοβάδιστος εἶναι ὁ ἐπίγειος χῶρος μας. Αὐλακωμένη εἶναι ἡ προσφιλὴς Γῆ τῶν Πατέρων ἀπὸ μεγάλα, προαιώνια βήματα τοῦ Θεοῦ. Οἱ αὐλακιὲς τους τὴν καλύπτουν σὰν οὐρανόπλεχτο προστατευτικὸ δίχτυ. Ὑπεράνω τους ὁραματίζεται κανεὶς τὰ προστατευτικὰ χέρια τῆς θείας Πρόνοιας. Τρέχει στὸ βάθος τους ὅμως, τρέχει ἀείροο ἁγνὸ ἑλληνικὸ αἷμα ἀνδρείας καὶ θυσίας.
Ὑπόκρουσή τους ἔχουν τὰ θεϊκὰ βήματα, ὅπως ἀντιλαλοῦν στὴν αἰωνιότητα, ἔχουν πότε θούρια θριάμβων, πότε θρήνους ὀλέθρων. Μὲ ἀσταμάτητο συνεκτικὸ μοτίβο συναρπαστικῶν ὕμνων αἰώνιας Ἀλήθειας καὶ ἀπόλυτης Ὀμορφιᾶς.
Ἂν οἱ σάλπιγγες τοῦ Ἄρη ἔχουν τὶς διακοπές τους, τὰ διαλείμματά τους, οἱ λύρες τοῦ Ἀπόλλωνα δὲν σταματοῦν ποτὲ νὰ μέλπουν τὸ δημιουργικό τους πολιτιστικὸ ἄσμα. Τὸ προαιώνιο αὐτὸ ἑλληνικὸ ἄσμα, ποὺ ἔτερψε καὶ τέρπει τὴν ἀνθρωπότητα ὅλη, διδάσκοντάς της τὴν οὐσία τῆς Ζωῆς, τὴ χαρὰ τῆς Ζωῆς, τὴν ἀξία τῆς Ἐλευθερίας, τὴν ἀθανασία τοῦ πνεύματος, τὴν Ἀνθρώπινη, μ’ ἕνα λόγο, Ἀρετή, ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ὕψιστη ἐπίτευξη καὶ τὴν ὕπατη τελείωση τῆς ὕπαρξης τῶν λογικῶν ὄντων…
Ἀνώτατο χαρακτηριστικό της ἱστορικῆς μας δράσης καὶ τῆς καθολικῆς μορφῆς τῶν ἐθνικῶν μας πεπρωμένων εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι, ὑπεράνω τοῦ ἱστορικοῦ στίβου, ὑψώνονται, σὰν κορυφαία ἔξαρση, σὰν μέγιστο, ἐπίτευγμα, ὄχι ἐπιθετικὲς ἀνδραγαθίες, ὄχι κατακτητικὲς πραγματοποιήσεις, ἀλλὰ σταθερὲς ἀποφασιστικὲς ἄμυνες, ἀποκορυφωμένες μὲ ὑπέρτατες, ὁλοκληρωτικὲς θυσίες. Ἄμυνες γιὰ τὸ πάτριο ἔδαφος, γιὰ τοὺς φωτοδότες τάφους τῶν Προγόνων, γιὰ τὴν ἀναφαίρετη εὐλογία τῆς πολύπαθης αὐτῆς γῆς, τὴν Ἐλευθερία! Ἄμυνες τοῦ πολιτισμοῦ ἐναντίον τῆς βαρβαρότητας.
Ἂν ρίξη κανεὶς ἕνα γενικὸ βλέμμα στὸν πληθωρικὸ ἱστορικὸ πίνακα τῆς Πατρίδας μας, θὰ πιστοποιήση ὅτι οἱ συμπαθέστερες ἀλλὰ καὶ οὐσιαστικώτερες σκηνὲς τοῦ «ἱστορικοῦ μας γίγνεσθαι», αὐτὲς ποὺ ἡ μνήμη τους συγκρατεῖ καὶ διαιωνίζει τὴν ἐθνική μας διάρκεια, αὐτὲς ποὺ ἡ μνήμη τους ἀχεῖ τρανταχτὰ στὶς συνειδήσεις ὅλων τῶν Ἑλλήνων καὶ τὶς δονεῖ σύψυχα σὰν ἀσίγαστο μήνυμα, σὰν ἀνέκκλητη κατηγορηματικὴ προσταγή, εἶναι ὄχι οἱ σκηνὲς Νίκης ἀλλὰ θυσίας. Πτώσεις καὶ ὄχι ἐκπορθήσεις ὑψώνουν σὲ ὑπερακραία δόξα τὴν Ἑλληνικὴ πολεμική μας Ἀρετή καὶ διαδηλώνουν στὸ Σύμπαν τὴν ἀτσάλινη ἀποφασιστικότητα νὰ συνεχίσουμε σταθερὰ τὸν δημιουργικό μας βίο.
Ποιὰ ἠθικὰ κεφάλαια δεσπόζουν στὸν ὁρίζοντα τῶν ἐθνικῶν μας πεπρωμένων;
Ἡ πτώση—ἀλλὰ τί πτώση;! — τῶν Θερμοπυλῶν!
Ἡ πτώση —ἀλλὰ τί πτώση;! — τῆς Κωνσταντινούπολης!
Ἡ πτώση —ἀλλὰ τί πτώση;! — τοῦ Μεσολογγιοῦ!
Ὑπερέχουν σὲ χρέος, σὲ ρίγος, σὲ δέος, σὲ δίδαγμα, ἀπὸ κάθε ἐξορμητικὴ προσταγή, ἀπὸ κάθε νικητήρια ἰαχή, ὑπερέχουν τὸ «Μολὼν Λαβέ!» τοῦ Λεωνίδα, τὸ «τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὐτ’ ἐμὸν ἐστίν, οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ. Κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καί, οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν» τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τὸ «τὸ Κάστρο μας θέλεις; Τὰ κλειδιὰ του εἶναι κρεμασμένα στὰ κανόνια μας! Ἔλα νὰ τὰ πάρης!» τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγιοῦ πρὸς τὸν Ἰμπραήμ. Καὶ πρόσφατα τὸ μονοσύλλαβο «ὄχι!» τοῦ 1940.
Πανηγυρίζει ἐφέτος τὸ Πανελλήνιο τὰ ἑκατὸν πενῆντα χρόνια ἀπὸ τὴν Πτώση τοῦ Μεσολογγιοῦ, ἀπὸ τὴν κοσμοϊστορικὴ Ἔξοδο τῆς ἡρωϊκῆς του Φρουρᾶς καὶ τῶν μαρτυρικῶν του κατοίκων, τὸ τραγικώτατο τοῦτο ἑκούσιο ὁλοκαύτωμα ὁλοκλήρου πληθυσμοῦ.
Γεγονὸς μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο σ’ ὅλη τὴν ἀνθρώπινη Ἱστορία. Χωρὶς καμμιὰ ὑπερβολή: «Μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο»! Ἀποκορύφωμα πατριωτικοῦ αἰσθήματος, ἄκρον ἄωτον ὑψηλοῦ φρονήματος, βάθος δυσθεώρητον θεληματικῆς αὐτοθυσίας. Δὲ μπορεῖ παρὰ νὰ ἐθαύμασε κι ὁ Θεὸς ὁ ἴδιος τὴν ὁμαδικὴ ἐκείνη ἀποθέωση ἑνὸς μικροῦ κόσμου πλασμάτων του…
Ἡ τραγικότητα τῆς ἀδυσώπητης ἀνθρώπινης Μοίρας συνίσταται στὸ συνεχῆ ἀγῶνα νὰ ὑψωθοῦμε σὲ μιὰ «τελείωση» — ἐπίτευγμα σχεδὸν ἀκατάχτητο! Σπάνια συμβαίνει ὁ Ἄνθρωπος, καὶ σπανιώτερα μιὰ ὁμάδα, μιὰ κοινωνία ἀνθρώπων νὰ φτάσουν σ’ αὐτὴ τὴν ὀνειρεμένη «τελείωση», καταξιώνοντας στὸ ἀκέραιο τὸ Ἰδεῶδες τους.
Στὴν «τελείωση» αὺτὴ εἶχε φτάσει τὸ Μεσολόγγι. Ἀποχρωματίζεται ἡ ἔννοια τῆς λέξης «δόξα» προκειμένου γιὰ τὴν ἱερὴ αὐτὴ πόλη. Μάταια θὰ ζήτηση κανεὶς ἁρμόζουσα ἔκφραση. Νὰ προτιμήσουμε τὴ λέξη «κλέος»; Τὸ Μεσολόγγι πράγματι δὲν κατέστη ἔνδοξο, κατέστη «περικλεές».
Ἡ ὁμιλία μου ἔχει τὸν τίτλο «Δοξαστικό της Ἐξόδου». Ἀλλὰ δὲν εἶναι καθόλου εὔκολο νὰ ἐξαρθῆ κανεὶς στὴν ἀκριβῆ ἀξιολόγηση καὶ στὴν ἐπαρκῆ ἐξύμνηση ἑνὸς γεγονότος ποὺ τοῦ ἀνήκει ὁ τίτλος τοῦ Πανύμνητου! Ὁ Λόγος μένει ἄναυδος. Ἡ τέχνη μένει ἀνίκανη γιὰ μιὰ πιστὴ ἀναπαράσταση τέτοιων ἀδευτέρωτων ἐξώκοσμων βιωμάτων!
Τὴν ἀνιστόρητη νύχτα τῆς Ἐξόδου ἀνακόπηκαν τὰ βήματα τῆς Ἱστορίας. Ὁ Πατέρας της ὁ Μῦθος κι ὁ Ἀδερφός της ὁ Θρῦλος ἐπρόβαλαν καὶ τὴν ἐσταμάτησαν! Τῆς εἶπαν:
Κλεῖσε τὴν Δέλτο σου! Αὐτὸ ποὺ γίνεται ἀπόψε δὲν ἀνήκει στὴ δικαιοδοσία σου. Ἀνήκει στὴ δική μας ἁρμοδιότητα. Δὲν εἶναι ἱστορικὴ πράξη ἀνθρώπων. Εἶναι μῦθος Τιτάνων… Δὲν ἐπιδέχεται ἐξιστόρηση! Δὲν σταθμίζεται στὴ ζυγαριά σου! Δὲν μετριέται μὲ τὸν πῆχυ σου! Ὅ,τι συμβαίνει ἐδῶ εἶναι γεγονὸς ἐξωϊστορικό, ἐξωχρονικό! Ἢ ἀπροσμέτρητη διάστασή του δὲ μπορεῖ νὰ κλειστῆ σὲ ψυχρὲς σελίδες ἱστορικῆς ἀφήγησης. Μπορεῖ νὰ διαιωνιστῆ μόνον σὲ ὀρθάνοιχτους οὐρανοὺς ἀπὸ ὕμνους Ἀγγέλων. Ἐκείνων τῶν Ἀγγέλων ποὺ ἔχουν ἀσκηθῆ στὴν ὑμνολογία τῆς Δόξας τοῦ Θεοῦ ἐπάνω στὸ Σταυρὸ τοῦ Γολγοθᾶ.
Κατανυκτικὴ θρησκευτικὴ μυσταγωγία κι ὄχι διαταγμένη πολεμικὴ πράξη εἶναι στὴν οὐσία του τὸ ἀπαραδειγμάτιστο πρωτάθλημα τῆς Ἐξόδου. Καὶ ἀκριβέστερα ἴσως ἀπὸ τὴν ποιητικὴ ὡραιολογία τὸ ἐκφράζει ὁ λιτὸς χαρακτηρισμὸς τοῦ Γάλλου ἱστορικοῦ Φάμπρ: «ἡ ἄμυνα καὶ ἡ ἔξοδος τοῦ Μεσολογγιοῦ εἶναι τὸ ὡραιότερο παράδειγμα, ποὺ ὁ πατριωτισμὸς καὶ τὸ θάρρος ἐπρόσφεραν ποτὲ στὴν Οἰκουμένη».
Δραματικὲς πολιορκίες καὶ ἡρωϊκὲς ἀντιστάσεις ἔχει νὰ ἐπιδείξη πολλὲς ἡ ἀνθρώπινη ἱστορία. Ὅπως τῶν Πλαταιῶν καὶ τῆς Καρχηδόνας στὴν ἀρχαιότητα, ὅπως τῆς Σαραγόσας στοὺς μέσους χρόνους, ὅπως τοῦ Μοσκάντο στὸ Τολέδο στὰ τελευταῖα προπολεμικὰ χρόνια, ὅπως τοῦ Στάλινγκραντ στὸν τελευταῖο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ἐπὶ μακρὺ χρόνο καὶ ὑπὸ δυσχερεῖς συνθῆκες ἐπολέμησαν σ’ ὅλες αὐτὲς τὶς πολιορκίες οἱ ἀμυνόμενοι, πολλὲς χιλιάδες ἄνδρες ἔπεσαν μαχόμενοι ἡρωϊκὰ καὶ πολλὲς χιλιάδες γυναικόπαιδα ἀπέθαναν μαρτυρικὰ ἀπὸ τὶς κακουχίες.
Δὲν ἔλειψε τὸ ἰδεολογικὸ μεγαλεῖο καὶ ἡ ψυχικὴ καρτερία ἀπὸ τὶς πολιορκίες ἐκεῖνες. Ἀλλα καμμία δὲν φτάνει τὸ ἀπροσέγγιστο, τὸ ἀσύγκριτο, τὸ ἀνυπέρβλητο Μεγαλεῖο τῆς πολιορκίας τοῦ Μεσολογγιοῦ — ὅπως τὸ ἀποκορύφωσεν ἡ δραματικὴ ἀπόφαση καὶ ἡ τραγικὴ πραγματοποίηση τῆς Ἐξόδου.
Ὅλες οἱ ἄλλες ἔνδοξες ἐκεῖνες Φρουρὲς εἶχαν ἕνα συνηθισμένο πολεμικὸ τέλος, τὴν ἐπικράτηση τοῦ ἑνὸς μέρους καὶ τὴ συνθηκολόγηση τοῦ ἄλλου. Μόνον τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγίου τὸ τέλος ὑψώθηκεν ὑπεράνω τῆς ἱστορίας τοῦ κόσμου τούτου καὶ στάθηκε κάπου, ἔξω τόπου καὶ χρόνου, σὰν ἔκπαγλο μετέωρο ποὺ συνδέει τὴν φθαρτὴ ἀνθρώπινη φύση μὲ τὴν ἄφθαρτη φύση τοῦ Θεοῦ. Ἔμοιαζεν ὡσὰν νὰ πραγματοποιήθηκε μιὰ θαυματουργικὴ Ἀνάληψη, ποὺ μετάβαλε τὴν γήινη μορφὴ τῆς καταστροφῆς σὲ οὐράνιο φαινόμενο ἀναστάσεως καὶ ἀθανασίας. Ἀποσπάστηκαν, θαρρεῖς, ἀπὸ τὸ χῶμα τῆς Γῆς ὁ Φράχτης, ἡ Λιμνοθάλασσα, ὁ Ντολμάς, ἡ Κλείσοβα, ὁ Ἀράκυνθος τοῦ Μεσολογγιοῦ καὶ τοποθετήθηκαν στὰ διάπλατα τῶν οὐρανῶν, σὰν Γαλαξίας κατάμεστος ἀπὸ φεγγοβολοῦσες πράξεις καρτεροψυχίας καὶ θυσίας — πανόραμα ἐκθαμβωτικό τῆς Οἰκουμένης ὅλης…
Χωρὶς δισταγμὸ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἂν ἀποφάσιζεν ὁ Οὐρανὸς νὰ ἐκλέξη μιὰ μόνο σελίδα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς γιὰ νὰ τὴν ἀπεικονίση καὶ νὰ τὴν προβάλη ἐσαεὶ στὴν ἀπέραντη ὀθόνη του, σὰν δική του ἄφθιτη δόξα καὶ σὰν ἀέναο παγκόσμιο παράδειγμα, θὰ ἐξέλεγε, χωρὶς ἄλλο, τὴν Ἔξοδο τοῦ Μεσολογγιοῦ.
Δὲν ἦταν ἡ Ἔξοδος στιγμιαία ἔκρηξη παληκαριᾶς σὲ ὥρα πολεμικοῦ παροξυσμοῦ, σὲ ὥρα ἡρωϊκοῦ μένους, ὁποὺ ἕνας γενναῖος ἄνθρωπος πραγματοποιεῖ σὲ κατάσταση ἐξαλλωσύνης, ἀλλοφροσύνης, μέθης τοῦ θυμικοῦ. Ἐκεῖνο ποὺ ἐνέχει μοναδικὴ ἀξία εἶναι ὅτι ἡ ἀπροσμέτρητης ὑπεροχῆς ἀπόφαση ζυμώθηκεν ἤρεμα καὶ ἀδίσταχτα ἐπὶ μακρὸ διάστημα χρόνου μέσα στὶς διάνοιες, στὶς ψυχὲς καὶ στὶς συνειδήσεις τῶν λιμοκτονούντων ἐκείνων ἐνόπλων καὶ ἀόπλων, πιστῶν στὴ θρησκεία τους, πιστῶν στὴν πατρίδα τους, πιστῶν στὴν ἐλευθερία τους, καὶ στὴν ἀξιοπρέπειά τους ἀνδρῶν καὶ γυναικοπαίδων. Μακρόσυρτος ὑπῆρξεν ὁ διάλογος τῶν μισοζώντανων ἐκείνων ὑπάρξεων μὲ τὸ θάνατο. Καὶ χωρὶς δισταγμό, χωρὶς κλονισμό, χωρὶς ταλάντευση ἐμπιστεύθηκαν στὸ Θάνατο ὅτι προτιμοῦν τὸ ζοφερό του κράτος ἀπὸ τὴν ἡλιόλουστη μὰ σκλαβωμένη ἐπικράτεια τῆς Ζωῆς. Δὲν ὑπάρχει οὔτε προηγούμενο οὔτε ἑπόμενο παράδειγμα τέτοιας ὁμοφωνίας, τέτοιας ὁμοψυχίας σκληρῶν πολεμιστῶν καὶ ἀσθενῶν γυναικοπαίδων. Θαρρεῖς ποὺ ὅλες οἱ ταλαιπωρημένες ἐκεῖνες ψυχὲς εἶχαν τότε, μέσα στὸν ἐνθουσιασμό τους καὶ μέσα στὸ μαρτύριό τους, εἶχαν συμπτυχθῆ σὲ μία καὶ μόνο ψυχὴ ἀδιαίρετη καὶ ἀδιάσπαστη: Στὴν Ψυχὴ τοῦ Γένους!
Ἡ Ἄμυνα καὶ ἡ Ἔξοδος τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγιοῦ ἀποτελεῖ μοναδικὴν περίπτωση, ποὺ ὅσο κι ἂν εἶναι ἐπιτήδειος δὲν θὰ μποροῦσε κανεὶς θεωρητικὸς τοῦ ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ νὰ βρῆ στοιχεῖα ἐφαρμογῆς τῆς θεωρίας του. Τὸ ἠθικὸ ἐκεῖνο μεγαλούργημα ἦταν ἀποκλειστικὴ ἐνέργεια κατακάθαρων ψυχικῶν αἰτιῶν καὶ δυνάμεων. Ἀκλόνητη ἐπικύρωση τῆς ἀλήθειας ὅτι ὑπεράνω τοῦ κόσμου τῆς ὕλης δεσπόζει ὁ κόσμος τῆς Ψυχῆς… Ὑπεράνω τοῦ πλέγματος τῶν ὑλικῶν συμφερόντων διαλάμπει ὁ ἠθικὸς ἀστερισμὸς τῶν Ἰδανικῶν. Σὲ αὐτὸ τὸ θεώρημα ἀποκρυσταλλώνεται σὰν σὲ διαμαντένιο ἐγκόλπιο μὲ πανανθρώπινη ἀξία τὸ ὁλοκαύτωμα τοῦ Μεσολογγιοῦ.
Λέγεται, δυστυχῶς, ὅτι δῆθεν ὁ ὀρθόδοξος κλῆρος δὲν ὁλοκλήρωσε τὸ ἐθνικό του καθῆκον στὸν ἱερὸν Ἀγῶνα. Δὲν ἐπαρκεῖ ὁ χρόνος νὰ ἐπεκταθῶ σὲ πολυάριθμα γεγονότα ποὺ ἐπιμαρτυροῦν τὸ ἀντίθετο. Θὰ περιοριστῶ στὸ Μεσολόγγι. Ὁ Ἐπίσκοπος Ρωγῶν καὶ Κοζύλης Ἰωσήφ, τέκνον τῆς Μακεδονικῆς Τσαρίτσανης, στάθηκε σ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς πολιορκίας ὁ φωτεινὸς Ἄγγελος παραμυθίας καὶ ὁ ἀδαπάνητος χορηγὸς καρτεροψυχίας στὴ Φρουρὰ καὶ στὸν πληθυσμὸ τοῦ Μεσολογγιοῦ, ὑψώθηκε δὲ κατὰ τὴν προπαρασκευὴ καὶ τὴν πραγματοποίηση τῆς Ἐξόδου σὲ μεγάλη μορφὴ Ἥρωος καὶ Ἐθνομάρτυρος. Αὐτός, ὅπως ὁ Καψάλης τὴν πυριτιδαποθήκη, ἀνατίναξε τὸν Ἀνεμόμυλο, συμπαραστατούμενος ἀπὸ τὸν ἱερέα Παπα -Γιάννη Βάλβη. Μαζί τους, σκοτώθηκε ὁ ἄρχοντας τοῦ Μεσολογγίου Ραζηκώτσικας, ὁ ἄρχοντας τῶν Πατρῶν Βουλευτὴς Ἰ. Παπαδιαμαντόπουλος καὶ ὁ μέγας Ἔλβετὸς φιλέλλην ἰατρὸς Ἰωάννης Ἰάκωβος Μάγερ. Ἄλλοι δύο ἱερεῖς Βάλβηδες (Ζαφείρης καὶ Παντελῆς) , πρόγονοι τῶν μετέπειτα Πρωθυπουργῶν τῆς Ἑλλάδος Ζηνοβίου καὶ Δημητρίου Βάλβη, σκοτώθηκαν στὴν Ἔξοδο. Ἄλλος ἱερέας ὁ Παπα-Σολιώτης ἀνατινάχτηκε στὴν ὑπόνομο ἑνὸς προμαχῶνος. Ἂς μὴν ἀσεβοῦμε λησμονοῦντες αὐτὲς καὶ τόσο πολλὲς ἄλλες ἡρωϊκὲς πράξεις θυσίας τοῦ ἱεροῦ μας Κλήρου. Ἔθνος καὶ Ἐκκλησία, κλῆρος καὶ Λαὸς συναγωνίστηκαν παράπλευρα ἐπὶ μακροὺς σκληροὺς αἰῶνες γιὰ τὴ διάσωση καὶ τὴ συνεχῆ ἀναφτέρωση τῆς Ἑλληνικῆς Ἰδέας! Ἰδέα ἦταν ἀνέκαθεν καὶ εἶναι διαρκῶς καὶ θὰ εἶναι στὸ διηνεκὲς ἡ Ἑλληνική μας Πατρίς!
Γιὰ τὴ φρικιαστικὴ κατάσταση τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων, κατὰ τὶς τελευταῖες ἡμέρες τῆς Πολιορκίας, ὑπάρχουν πολλὲς γνωστὲς περιγραφές. Εἶχε περιγράψει στὸ Ἡμερολόγιό του ὁ φιλέλλην Ἐλβετὸς ἰατρὸς Ἰωάννης Ἰάκωβος Μάγερ, ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ δὲν εἶχε πιὰ τὴ δυνατότητα νὰ συνεχίση τὰ ἀνεκτίμητα «Ἑλληνικὰ Χρονικά», ἕνεκα τῆς καταστροφῆς τοῦ πιεστηρίου του ἀπὸ ἐχθρικὴ βόμβα. Δυστυχῶς, τὸ Ἡμερολόγιο ἐκεῖνο χάθηκε ὅταν σκοτώθηκε τὴ νύχτα τῆς Ἐξόδου. Εἶχε προλάβει ὅμως νὰ στείλη μὲ τὸν ἀγγελιοφόρο Κ. Κανάτα στὸν Καραϊσκάκη γιὰ νὰ τὸ διαβίβαση στὸν Συνταγματάρχη Στάνχοπ ἕνα τελευταῖο τραγικὸ γράμμα. Τὸ κείμενο αὐτὸ δίνει ζωηρὴ παραστατικὴν εἰκόνα τῆς ἐφιαλτικῆς καταστάσεως. Τὸ ἀντιγράφω στὸ χειρόγραφό μου.
«Τὰ βάσανα, τὰ ὁποῖα ὑπομένομεν, καὶ μία πληγή, τὴν ὁποίαν ἔλαβα εἰς τοὺς ὤμους, δὲν μὲ ἐσυγχώρησαν μέχρι τοῦδε νὰ σᾶς διευθύνω τοὺς τελευταίους μου ἀσπασμούς. Κατηντήσαμεν εἰς τοιαύτην ἀνάγκην, ὥστε νὰ τρεφώμεθα ἀπὸ τὰ πλέον ἀκάθαρτα ζῷα καὶ νὰ πάσχωμεν ὅλα τὰ φρικτὰ ἀποτελέσματα τῆς πείνης καὶ τῆς δίψης. Ἡ νόσος αὐξάνει ἔτι μᾶλλον τὰς δεινοπαθείας, ὑπὸ τῶν ὁποίων θλιβόμεθα. Χίλιοι ἑπτακόσιοι τεσσαράκοντα τῶν ἀδελφῶν μας ἐτελεύτησαν καὶ περίπου τῶν ἑκατὸν χιλιάδων σφαῖραι κανονίων καὶ βόμβαι, ριπτόμεναι ἀπὸ τὸ ἐχθρικὸν στρατόπεδον, κατηδάφισαν τοὺς προμαχῶνας μας καὶ κατεκρήμνισαν τὰς οἰκίας μας. Τὸ δὲ ψῦχος μᾶς ἐνοχλεῖ ὑπερβολικῶς, καθότι εἴμεθα διόλου ἐστερημένοι ἀπὸ ξύλα τῆς φωτιᾶς.
Μὲ ὅλας τὰς στερήσεις ταύτας, εἶναι ἀξιοθαύμαστον θέαμα, ὁ ἔνθερμος ζῆλος καὶ ἡ ἀφοσίωσις τῆς φρουρᾶς μας. Πόσοι γενναῖοι ἄνδρες μετ’ ὀλίγας ἡμέρας δὲν θέλει εἶσθαι πλέον εἰμὴ σκιαί, κατηγοροῦσαι ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ τὴν ἀδιαφορίαν τοῦ Χριστιανικοῦ κόσμου εἰς τὸν ἀγῶνα, ὅστις εἶναι ὁ ἀγὼν τῆς θρησκείας.
Οἱ Ἀλβανοί, ὅσοι παραίτησαν τὰς σημαίας τοῦ Ρεσὶτ πασσᾶ, ἡνώθησαν μετὰ τοῦ Ἰμπραήμ.
Ἐν ὀνόματι ὅλων τῶν ἐνταῦθα ἡρῴων, μεταξὺ τῶν ὁποίων εἶναι καὶ ὁ Νότης Μπότσαρης, ὁ Παπαδιαμαντόπουλος καὶ ἐγώ, ὅστις παρὰ τῆς Ἑλληνικῆς Διοικήσεως ἐδιωρίσθην ἀρχηγὸς ἑνὸς στρατιωτικοῦ σώματος, σᾶς ἀναγγέλλω τὴν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ὡρισμένην ἀπόφασίν μας διὰ νὰ ὑπερασπισθῶμεν καὶ τὴν ὑστέραν σπιθαμὴν τῆς γῆς τοῦ Μεσολογγίου καὶ νὰ συνενταφιασθῶμεν ὑπὸ τὰ ἐρείπια τῆς πόλεως, χωρὶς ν’ ἀκούσωμεν πρότασίν τινα συνθήκης.
Ἡ τελευταία μας ὥρα ἤγγικεν. Ἡ ἱστορία θέλει μᾶς δικαιώσει καὶ οἱ μεταγενέστεροι θέλουν ἐλεεινολογήσει τὴν συμφοράν μας. Ἐγὼ δὲ καυχῶμαι, διότι ἐντὸς ὀλίγου τὸ αἷμα ἑνὸς Ἐλβετοῦ, ἑνὸς ἀπογόνου τοῦ Γουλιέλμου Τέλλου, μέλλει νὰ συμμιχθῆ μὲ τὰ αἵματα τῶν ἡρῴων τῆς Ἑλλάδος. Εἴθε νὰ μὴ χαθῇ μετ’ ἐμοῦ τὸ διήγημα τῆς πολιορκίας τοῦ Μεσολογγίου, τὸ ὁποῖον συνέγραψα• μὲ τοιοῦτον σκοπὸν ἔκαμα διάφορα αὐτοῦ ἀντίγραφα. Φροντίσατε παρακαλῶ, κύριε, νὰ καταχωρισθῇ εἰς μερικὰς ἐφημερίδας ἡ παροῦσα ἐπιστολή μου».
Ἀπὸ τὰ «Ἀπομνημονεύματα» τῶν στρατηγῶν Σπυρομήλιου καὶ Μίχου, ἀπὸ τὰ «Στρατιωτικὰ Ἐνθυμήματα» τοῦ Ν. Κασομούλη ἔχομε παρόμοιες διαπιστώσεις. Ἄγνωστο στοιχεῖο ἐπιπροσθέτει ἡ ἀνευρεθεῖσα πρόσφατα στὰ Ἀρχεῖα τοῦ Φόρεϊν Ὄφφις ἀπὸ τὸ Κέντρον Ἐρευνῶν Νεωτέρου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας μας, μακρὰ σύγχρονη ἔκθεση τοῦ τότε Γενικοῦ Προξένου στὴν Πρέβεζα Γουίλλιαμ Μέγιερ πρὸς τὸν Ὑπουργὸν Ἐξωτερικῶν της Ἀγγλίας Γεώργιον Κάνινγκ. Διαβάζω ἐλάχιστον ἀπόσπασμα:
«Τὸ Φρούριον τοῦ Μεσολογγίου εἶναι πλέον τελείως περικυκλωμένον ἀπὸ ὅλες τὶς συγκεντρωθεῖσες Τουρκικὲς δυνάμεις, ποὺ ἀνέρχονται σὲ εἴκοσι περίπου χιλιάδες. Ἡ κατάρρευσή του θεωρεῖται ἀναπόφευκτη παρὰ τὴν ὑπεράσπισή του ἀπὸ 4.000 Ἕλληνες, οἱ ὁποῖοι φαίνονται τελείως ἀποφασισμένοι νὰ ταφοῦν ὑπὸ τὰ ἐρείπιά του. Ὁλοκλήρου τῆς γραμμῆς τῶν κατὰ ξηρὰν ὀχυρῶν οὔσης ναρκοθετημένης, εἶναι εὐνόητον ὅτι οἱ κύριες ἐπιχειρήσεις τοῦ Ἰμπραὴμ Πασᾶ θὰ ἐνεργοῦνται ἐφεξῆς κυρίως ἀπὸ τὴν Λιμνοθάλασσαν. Δεδομένου ὅτι πληθυσμὸς 7000 ψυχῶν καὶ πλέον εὑρίσκεται ἐκτεθειμένος εἰς τὴν καταστρεπτικὴν μανίαν τοῦ Τουρκικοῦ πυρός, ἐλπίζεται ὅτι αἱ ὑπαγορεύσεις τοῦ ἀνθρωπισμοῦ θὰ δυνηθοῦν, ἔστω καὶ τὴν στιγμὴν αὐτήν, νὰ εἰσακουσθοῦν καὶ νὰ ἀποτραπῆ ἡ περαιτέρω σπατάλη αἵματος».
«Αἱ ὑπαγορεύσεις τοῦ ἀνθρωπισμοῦ» ποὺ εὔχεται ὁ Ἄγγλος Πρόξενος νὰ εἰσακουσθοῦν, «ἔστω καὶ τὴν στιγμὴν αὐτὴν καὶ νὰ ἀποτραπῆ ἡ περαιτέρω σπατάλη αἵματος», ὑπονοοῦν ἐκδήλως τὴν συνθηκολόγηση καὶ τὴν παράδοση τῆς Φρουρᾶς καὶ τῶν κατοίκων τοῦ Μεσολογγιοῦ στοὺς Τούρκους. Ἀνακύπτει καὶ πάλι νέα μέτρηση τῶν διαστάσεων τοῦ ἠθικοῦ μεγαλείου της Φρουρᾶς: Προκειμένου γιὰ τὴν Ἐλευθερία, ἡ κατάκτησή της, σύμφωνα μὲ τὴν πάγια ἑλληνικὴ συνείδηση, εἶναι προτιμότερη ἀπὸ ὁσηνδήποτε σπατάλην αἵματος. Κρουνηδὸν ἔρρευσε τὸ ἑλληνικὸ αἷμα στὸ Μεσολόγγι. Ἀλλὰ τὸ δέντρο τῆς Ἐλευθερίας ποτίστηκε, ρίζωσε, ἄνθισε καὶ κάρπισε στὴν Ἑλλάδα…
Οἱ ἰσχυροί τῆς Γῆς συμβουλεύουν κάποτε ἀνηθίκους συμβιβασμούς. Εὐτυχῶς οἱ ἀδύνατοι, ὅταν αὐτοὶ εἶναι Ἕλληνες, ἀπαντοῦν ἐμπράκτως μὲ τὴν ἄτεγκτη ἐφαρμογὴ τοῦ ἠθικοῦ Νόμου, ποὺ πρῶτο καὶ τελευταῖο ἄρθρο του ἔχει τὸ ἰδανικὸ τῆς Ἐλευθερίας. Συγκινητικὸ εἶναι τὸ συμπέρασμα, ὅτι τὴν ἠθικὴ πορεία τῆς Ἀνθρωπότητας χαράζει καὶ χειραγωγεῖ ὄχι τόσον ἡ ἰσχὺς τῶν Μεγάλων ὅσον ἡ θυσία τῶν Μικρῶν.
Ἀναρίθμητες κι ἀνεκδιήγητες εἶναι οἱ τραγικὲς σκηνὲς τῶν ὅσων προηγήθηκαν καὶ τῶν ὅσων ἐπακολούθησαν τὶς ἐφιαλτικὲς ἐκεῖνες ὧρες τῆς δραματικῆς ἡμέρας. Ὅταν ἀποφασίστηκεν ἡ Ἔξοδος στὸ προαύλιο τοῦ ναΐσκου τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, ἀπὸ τὴ σύναξη τῶν ὁπλαρχηγῶν καὶ τῶν προκρίτων, ὁ Ἐπίσκοπος Ρωγῶν Ἰωσὴφ ὑπαγόρευσε στὸν Κασομούλη τὸ Πρακτικό τῆς Ἀπόφασης. Μὲ ἀνεκλάλητη χαρά, τὴν ὑποδέχτηκαν καὶ οἱ γυναῖκες. Ἔσπευσαν νὰ φορέσουν φουστανέλες καὶ νὰ ζωστοῦν ἅρματα γιὰ νὰ ἐξορμήσουν παλεύοντας μαζὶ μὲ τοὺς ἄντρες. Κάποιες ἄμοιρες Μητέρες δὲν ἀνθέξανε. Ἀγκάλιασαν τὰ βρέφη τους καὶ πέσανε μαζί τους στὰ πηγάδια. Ὁ Πετρόχειλος σκοτώνει μὲ τὰ χέρια του τὴν προσφιλῆ του σύζυγο. Ὁ Προφίλης τὴν ὡραία μνηστή του. Αἷμα ἀθώων! Ἔγκλημα ἀγγέλων! Ὑποστηρίζεται ὅτι τὰ γυναικόπαιδα θὰ ἀποτελοῦσαν ἐμπόδιο στὴν ἐπιτυχία τῆς Ἐξόδου. Προτείνεται ἡ γνώμη νὰ θανατωθοῦν ὅλα παρὰ νὰ πέσουν στὰ χέρια τῶν Τούρκων, νὰ ἀτιμαστοῦν, νὰ πουληθοῦν στὰ σκλαβοπάζαρα. Ἕνας θηριώδης πυροβολητής, Γουρνάρας τ’ ὄνομα, ἀπὸ τὴ Μεσάριστα, προθυμοποιεῖται νὰ κάμη αὐτὸς τὴ σφαγή, ἀρκεῖ νὰ σφάξη κάποιος ἄλλος τὴ δική του ἀδερφή. Παρεμβαίνει ὁ Ἐπίσκοπος Ἰωσήφ, ὑψώνει τὸν Ἐσταυρωμένον καὶ ἀποσοβεῖ τὴν ἐκτέλεση μὲ τοῦτα τὰ θεόπνευστα λόγια:
«Τὰ παιδιὰ καὶ οἱ γυναῖκες ἀνήκουν εἰς τὸν Θεὸν καὶ Εκεῖνος θὰ ἐφρόντιζε διὰ τὴν τύχην των. Ἐν ὀνόματι τῆς Ἁγίας Τριάδος. Εἶμαι Ἀρχιερεύς. Ἂν τολμήσετε νὰ πράξετε τοῦτο, πρῶτον θυσιάσετε ἐμένα. Καὶ σᾶς ἀφήνω τὴν κατάραν τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς Παναγίας καὶ ὅλων τῶν Ἁγίων. Καὶ τὸ αἷμα τῶν ἀθώων νὰ πέση εἰς τὰ κεφάλια σας».
Ἐδῶ ὀφείλεται μιὰ οὐσιαστικὴ διευκρίνιση γιὰ νὰ συμπληρωθῆ τὸ μεγαλειῶδες συστατικό του Μεσολογγίτικου Ἔπους. Πρὸς τὴν ἡρωϊκὴ ἀπόφαση τῆς Ἐξόδου ὁδήγησεν ὄχι πολεμικὴ κάμψη, ὄχι ἠθικὴ ἀποκαρδίωση, ἀλλὰ στυγνὴ μόνον ἀνάγκη λιμοκτονίας τῶν ἀνθρώπινων ὑπάρξεων ἀπὸ πλήρη ἔλλειψη τροφῶν, λιμοκτονίας καὶ τῶν ὅπλων ἀπὸ ἔλλειψη πολεμοφοδίων.
Ἀπόλυτα δικαιολογημένη καὶ ἐξίσου ἀξιοθαύμαστη θὰ ἦταν ἡ ἀπόφαση τῆς Ἐξόδου καὶ μόνον σὰν ἡρωικὴ πράξη ἀπελπισίας. Ὅμως ὁ πατριωτικὸς ἐνθουσιασμὸς καὶ τὸ πολεμικὸ μένος τῆς Φρουρᾶς δὲν ἐπέτρεπε νὰ εἰσχώρηση στὸ ἀπόρθητο τεῖχος τοῦ ὑψηλοῦ Ἠθικοῦ τους ἡ ἀπελπισία! Δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ λείψη ἀπὸ τὰ στήθη τῶν Ἡρώων ἐκείνων ἡ ἐλπίδα τῆς Νίκης, ἡ πίστη στὴν Ἐλευθερία τοῦ Ἔθνους. Ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ διασωθέντα, ἱστορικὰ στοιχεῖα, ἡ ἀπόφαση τῆς Ἐξόδου δὲν ἦταν μιὰ ἀπεγνωσμένη προσπάθεια ἀπαγγίστρωσης καὶ φυγῆς. Ἦταν μελετημένη καὶ συνδυασμένη ἐπιθετικὴ ἐπιχείρηση αἰφνιδιασμοῦ καὶ καταστροφῆς τῶν πολιορκητῶν. Εἶχε καταστρωθῆ πλῆρες καὶ λεπτομερὲς σχέδιο πῶς θὰ ἐνεργοῦσε κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς ἐξερχόμενες φάλαγγες ἐναντίον τῶν ἐχθρικῶν στρατοπέδων τοῦ Ἰμπραὴμ καὶ τοῦ Ρεσὶτ Πασᾶ. Ἀρχηγοὶ τῶν τριῶν ἐπιθετικῶν φαλάγγων: Ὁ Νότη Μπότσαρης, ὁ Κίτσος Τζαβέλλας, ὁ Δ. Μακρῆς. Διασώθηκαν καὶ οἱ τρεῖς.
Τὸ σχέδιο αὐτὸ βασίζονταν στὴν ἄφιξη τῶν ἀδελφικῶν δυνάμεων ἀπὸ τὴ Δερβέκιστα στὸν Ἄη-Συμιὸ καὶ τὸ σύγχρονο ροβόλημά τους ἀπὸ ἐκεῖ κατὰ τῶν κοιμώμενων Τούρκων.
Δυστυχῶς οἱ ἀδελφικὲς δυνάμεις δὲν κατόρθωσαν νὰ φτάσουν. Ἀλλ’ οὔτε οἱ Τοῦρκοι πιάστηκαν στὸν ὕπνο. Τὸ σχέδιο τῆς Ἐξόδου εἶχε προδοθῆ ἀπὸ δραπετεύσαντα νεαρὸ Βούλγαρο αἰχμάλωτο. Καὶ οἱ Τοῦρκοι, ἄγρυπνοι, περίμεναν τὴν Ἔξοδο, ἐφαρμόζοντας δικό τους ἀντισχέδιο. Ἔτσι, παρὰ τὴν ἀνατροπὴ οὐσιωδῶν προϋποθέσεων, ἡ Ἔξοδος πραγματοποιήθηκε κάτω ἀπὸ δυσχερέστατες συνθῆκες, ἂν καὶ ἀνακόπηκε πρὸς στιγμὴν ἡ ὁρμή της ἀπὸ τὴν ἄγνωστης πηγῆς κραυγή:
«Μεσολογγίτες, γυρίστε στὶς τάπιες σας, στὰ κανόνια σας»! Ἄλλοι τράβηξαν μπροστά. Ἄλλοι γύρισαν πίσω.
Μέσα στὴ σύγχυση, ποὺ ἐπακολούθησε, οἱ συγκρούσεις πῆραν τὴ μορφὴ ἀνελέητης σφαγῆς ἐκ τοῦ συστάδην. Ἦταν τόσο τὸ μίσος, τὸ πάθος, ἡ λυσσαλέα ὁρμή, ὥστε ἡ συμπλοκὴ ἔπαιρνε μορφὴ συγκρούσεως τυφλῶν, ἀσυγκράτητων φυσικῶν δυνάμεων καὶ ὄχι ἀνθρωπίνων ὑπάρξεων.
Σκοτώθηκαν ἐπὶ τόπου ὁ βουλευτὴς Ἰ. Παπαδιαμαντόπουλος, ὁ Μάγερ μὲ τὴν Ἑλληνίδα γυναῖκα του καὶ τὰ δυὸ παιδιά τους, ὁ Ραζηκώτσικας, ὁ Στουρνάρης καὶ ἄλλοι ὁπλαρχηγοί. Διασώθηκαν ὁ Νότη Μπότσαρης, ὁ Κίτσος Τζαβέλλας, ὁ Μακρῆς, ὁ Παν. Σωτηρόπουλος, ὁ Κασομούλης. Εἶναι ἀπίστευτο πῶς μέσα στον αἱματοστάλαχτον ἐκεῖνον ὀρυμαγδό, μπόρεσαν καὶ διατήρησαν μερικοὶ τὴν ψυχραιμία τους καὶ τὴν διαύγειά τους. Ὁ ἥρωας τῆς Κλείσοβας Παν. Σωτηρόπουλος, κατόρθωσε μέσα στὴ θυελλώδη ἐπίθεση τοῦ τουρκικοῦ ἱππικοῦ νὰ διακρίνη ἀνάμεσα στὸ συνωστισμὸ τῶν κατασφαζομένων γυναικοπαίδων τὴ μνηστὴ καὶ κατόπιν σύζυγο τοῦ Κίτσου Τζαβέλλα. Τὴν ἀνέβασε στὸ ἄλογό του και σώθηκε μαζί της γιὰ νὰ σκοτωθῆ ἀργότερα, τὸ σεμνὸ παλληκάρι, στὴ πολιορκία τῶν Ἀθηνῶν…
Ἀπαιτεῖται ἰσχυρή, σατανικὴ φαντασία γιὰ νὰ συλλάβη κανεὶς τὰ φριχτὰ πάθη τοῦ ἀπέραντου θυσιαστηρίου τῆς ὥρας ἐκείνης. Οἱ τάφροι καὶ τὰ ἀναχώματα ἦταν γεμάτα ἀπὸ κακοθάνατα κορμιὰ Χριστιανῶν. Ὑπεράνω τους ὅμως φτερουγίζανε πρὸς τὸν οὐρανὸ σμήνη ἀπὸ χαρούμενες, λευτερωμένες ψυχές. Πήγαιναν νὰ προστεθοῦν στὶς Ἀγγελικὲς Ἀσώματες Δυνάμεις τῶν Οὐρανῶν…
Ξημέρωνε Κυριακὴ τῶν Βαΐων. Καὶ τὰ βάγια τῆς Εἰσόδου τοῦ Κυρίου στὰ Ἱεροσόλυμα συσσωρεύονταν τώρα ὅλα στὶς νεκρόσπαρτες παρυφὲς τοῦ Μεσολογγιοῦ. Συσσωρεύονταν ὅλα τὰ βάγια ἐκείνης τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων ὄχι στοὺς δρόμους μιᾶς Εἰσόδου, ἀλλὰ στοὺς δρόμους μιᾶς Ἐξόδου. Ἐπάνω στὰ βάγια τὰ ἀμάραντα τοῦ Μεσολογγιοῦ ἐβάδισε τὴ χρονιὰ ἐκείνη πρὸς τὸ Μαρτύριό του ὁ Κύριος…
Τὸ Μεσολόγγι ἒπεσεν… Ἡ Ἑλλάδα ὅμως ὄχι!
Ἡ πρώτη ἐντύπωση ἀπὸ τὴν πτώση τοῦ Μεσολογγιοῦ ἦταν ὅτι χάθηκε πλέον τὸ πᾶν. Ὅτι ὁ ἱερός μας Ἀγώνας ψυχορραγοῦσε. Ἀλλὰ ὁ ἀντίκτυπος δὲν ἦταν, ὅπως πρωτοφάνηκεν, θανάσιμος. Ἦταν ἀναστάσιμος, ἦταν σωτήριος. Τὸ ὑψηλὸ παράδειγμα τοῦ Μεσολογγιοῦ, τὸ ἀχτιδοβόλο κλέος του, ἀναζωπύρωσε τὸ πατριωτικὸ πνεῦμα καὶ σθένος. Καταλάγιασε τὴν ἐθνοφθόρο διχόνοια, ποὺ εἶχε παραλύσει τὴν ἱερὴ προσπάθεια. Ἀνόρθωσε τὸ ἐθνικὸ ἠθικό.
Ὅταν τὴν Μεγάλη Τετάρτη ἔφθασεν ἡ ἀπαίσια εἴδηση στὸ Ναύπλιο, ἡ Ἐθνικὴ Συνέλευση, μπροστὰ στὸ φαινομενικὰ ἀπροχώρητο ποὺ εἶχε δημιουργηθῆ, ἀποφάσισε ν’ ἀπευθυνθῆ στὸν Πρέσβυ τῆς Ἀγγλίας στὴν Κωνσταντινούπολη Κάνινγκ καὶ νὰ ζήτηση τὴ μεσολάβησή του γιὰ συμβιβαστικὴ λύση. Ἀναχαίτισε τὸ ἡττοπαθὲς πνεῦμα ὁ Κολοκοτρώνης. Ἀντιτάχθηκεν ἔντονα ὁ Δημ. Ὑψηλάντης καὶ ματαίωσε τὴν ἡττοπαθῆ ἀπόφαση μὲ ὑψηλόφρονη ἔγγραφη διαμαρτυρία του, ποὺ κατάληγεν ἔτσι:
«Σᾶς φοβίζει ἡ πτῶσις τοῦ Μεσολογγίου; Ἀφιερωθεῖτε, ὡς εἰς τὰς ἀρχὰς τοῦ Ἀγῶνος, εἰς τὴν χαρακτηριστικὴν ἐνέργειαν καὶ τὸν πατριωτισμὸν τῶν Ἑλλήνων. Τὸ στῆθος κάθε Ἕλληνος ἂς γίνη δεύτερον Μεσολόγγι!»
Καὶ πραγματικὰ ἔγινε! Ὅταν τὸν μῆνα Μάϊο τοῦ 1826 ἔφταναν στὸ Ναύπλιο σκελετωμένα καὶ μπαρουτοκαπνισμένα τὰ λείψανα τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγιοῦ (2.000 ἄντρες εἶχαν ἀπομείνει, ἄλλοι τόσοι εἶχαν σκοτωθῆ) ρίγη συγκίνησης διέτρεχαν τὸν πληθυσμό. Τοὺς ἐθαύμαζαν καὶ τοὺς ἔφλεγεν ἡ ἐπιθυμία νὰ τοὺς μιμηθοῦν, ν’ ἀποχτήσουν κ’ ἐκεῖνοι τὴ δόξα τους. Ἀπ’ αὐτὴ τὴν ψυχικὴ διεργασία ἐπωφελήθηκεν ὁ Διδάσκαλος τοῦ Γένους Γεώργιος Γεννάδιος. Ὁ Γεννάδιος ἀνέβηκε στὴ ρίζα τοῦ ἱστορικοῦ πλατάνου καὶ μὲ φλογερὸ πατριωτικὸ λόγο ἐτόνισε τὴν ἀνάγκη νὰ συνεχισθῆ καὶ πρὸς τοῦτο νὰ ἐνισχυθῆ οἰκονομικὰ ὁ Ἀγώνας. Ἑξήντα γρόσια μόνον ἦταν ὅλο κι ὅλο τὸ περιεχόμενο τοῦ Δημοσίου Ταμείου. Ἔβγαλε καὶ πρόσφερε πρῶτος ὅλες τὶς οἰκονομίες του —ὀκτὼ λίρες. Τὸν μιμήθηκαν ὅλοι. Ὁ ἔρανος γενικεύθηκε καὶ μὲ αὐτὸν τὸν οἰκονομικὸ πόρο ξεκίνησεν ἡ νέα φάση τῆς Ἐπαναστάσεως. Κολοκοτρώνης – Ὑψηλάντης – Γεννάδιος ἀξιοποίησαν τὴν κρίσιμην ἐκείνη ὥρα τὴ θυσία τοῦ Μεσολογγιοῦ καὶ ἡ Ἐλευθερία ἄνοιξε πάλι τὰ φτερὰ της ἐπάνω ἀπὸ τὴ ρημαγμένη χώρα…
Δεν περιορίστηκε στὸ ἐσωτερικό τῆς Ἑλλάδας ὁ ἀντίκτυπος τῆς θυσίας τοῦ Μεσολογγιοῦ. Ξαπλώθηκε σ’ ὅλον τὸν ἐξωτερικὸ κόσμο. Οἱ λαοὶ τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀμερικῆς συγκλονίστηκαν βαθύτατα ἀπὸ κατάπληξη, δέος καὶ θαυμασμό. Ἡ ἀντίδρασή τους ἐκδηλώθηκεν ἄμεσα. Στὸ Παρίσι, οἱ Γάλλοι φοιτητές, μόλις ἔφθασεν ἡ εἴδηση, συγκρότησαν αὐθόρμητη διαδήλωση. Ἦταν μεσάνυχτα. Βάδισαν πρὸς τὰ Ανάκτορα τοῦ Κεραμεικοῦ, προσκαλώντας τὸν Βασιλιᾶ τους νὰ ἀναμετρήση τὶς συνέπειες τοῦ σπαρακτικοῦ γεγονότος. Ὁ Κάρολος Δέκατος, διαπνεόμενος ἀπὸ φιλελληνικὰ αἰσθήματα, βγῆκε στὸ μπαλκόνι τῶν Ἀνακτόρων. Καὶ ἀναφώνησε: «Ζήτω οἱ Ἕλληνες! Θὰ τοὺς ἀκολουθήσωμε στὴν Κωνσταντινούπολη!»
Στὴν Ἀγγλικὴ Βουλή, ὁ Πάλμερστον, στὴ Γαλλικὴ οἱ Σατωμπριάν, Σαὶντ Ὀλὲρ καὶ ἄλλοι ἐκφωνοῦσαν θερμοὺς λόγους ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος. Στὴ Γερμανία ὁ Niebuhr καὶ ὁ Thiersch κινητοποιοῦν τὴν κοινὴ γνώμη. Ἔρανος ἀνοίγεται ὑπὲρ τοῦ Ἀγῶνος. Ὁ σοφὸς Γερμανὸς Βόσσιος προσφέρει ὅλη του τὴν περιουσία. Στὴν Ἐλβετία ὁ μέγας φιλέλλην Ι. Γ. Ἐϋνάρδος (ποὺ πολὺ δίκαια ὁ ἀγαπητὸς συνάδελφος Διοικητὴς τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης κ. Ἀγγελόπουλος ἐτίμησε πρὸ ἡμερῶν τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννησή του) σπεύδει νὰ ἐνισχύση οἰκονομικὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ ἀπευθύνει συγκινητικὴ ἔκκληση γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν ὁμήρων τοῦ Μεσολογγιοῦ. (Ὁ Αὐστριακὸς διπλωμάτης Πρόκες Ὄστεν, ἀργότερα Πρέσβυς στὴν Ἀθήνα, εἶδε μὲ τὰ μάτια του νὰ πουλιέται, δυό-χρόνια μετὰ τὴν Ἔξοδο, στὸ σκλαβοπάζαρο τῆς Νουβίας μιὰ ὡραία Μεσολογγίτισσα γιὰ τρία πουγγιά.)
Ὅπως ἦταν φυσικό, βαθύτερα, πονετικώτερα συγκινήθηκαν οἱ ἄνθρωποι τοῦ Πνεύματος καὶ τῆς Τέχνης. Θαρρεῖς κι ἀναπτύχθηκεν συναγωνισμός, ποιὸς θὰ γράψη πρῶτος καὶ καλύτερος τὸν ὕμνο τῆς ἀθανασίας τοῦ Μεσολογγιοῦ. Ὁ Βίκτωρ Οὐγκὼ δημοσίευσε μακρὺ ποίημα. Ὁ Γκαῖτε ὁδηγεῖ τὸν Εὐφορίωνα τοῦ Φάουστ στὸ Μεσολόγγι, τὸν ὑψώνει σύμβολο τῆς Ἐλευθερίας, κατόπτρισμα τοῦ Βύρωνα, καὶ τοῦ ὑποβάλλει ὡραίους στίχους:
«Ὅλο ψηλότερα ν’ ἀνεβαίνω!
Ὅλο πλατύτερα νὰ βλέπω!»
Τὸ ψηλότερο ἀνέβασμα καὶ τὸ πλατύτερο ὅραμα ἦταν γιὰ τὸ μεγαλύτερο πνεῦμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης τὸ κλέος τοῦ Μεσολογγιοῦ!
Ὁ Μύλλερ, ὁ Βερανζέρος, πολλοὶ ἄλλοι ποιητὲς ἀφιερώνουν ὠδὲς τους στὸ Μεσολόγγι, στὴν Ἑλλάδα. Ὁ Ἑλληνολάτρης Βασιλεὺς τῆς Βαυαρίας Λουδοβίκος Α’ (πατέρας τοῦ Βασιλέως Ὄθωνος) ψάλλοντας τὴ δόξα τοῦ Μεσολογγιοῦ, γράφει ἐμπνευσμένους, ὡραίους στίχους:
«Ἔνδοξον εἶχες τὴν τύχην, ὡς καμμία, πόλις ἄλλη
ποτὲ νίκη δὲν ὑπῆρξεν, ὡς ἡ πτῶσις σου, μεγάλη!
Ἡ πυρὰ τῶν ὑπονόμων ἀνυψώθη, ὡς φανὸς σου,
καὶ ἐφώτισε τὸ ὕψος τῆς ἀποθεώσεώς σου!
Τῶν ἐχθρῶν τὰ ὅπλα, ὄχί! Ὄχ’ ἡ δύναμη οὐτ’ ἐκεῖνα
ἀλλ’ ἡ ἐρινὺς τοῦ Ἅδη σὲ κατέστρεψεν —ἡ πεῖνα!»
Καὶ συνεχίζει γιὰ νὰ καταλήξη χαρακτηριστικά:
«Ἔπεσες κ’ ὑπὸ τὰ δύο συνετρίβη γόνατά σου
ὁ ἐχθρός σου καὶ τὸ μέγα ἔδειξες ἀνάστημά σου!
Ὁ δὲ γδοῦπος σου καθ’ ὅλην ἀντηχήσας τὴν Ἑλλάδα
ὅλων ὤπλισε τὰς χεῖρας μὲ τοῦ Ἄρεως τὴν δάδα!»
Μεγάλοι καλλιτέχνες, σὰν τὸν Ντελακρουά, τὸν Δαυὶδ ντ’ Ἀνζέ, ἀπαθανατίζουν σὲ ζωγραφικοὺς πίνακες καὶ γλυπτὰ τὴ δόξα τοῦ Μεσολογγιοῦ.
Δὲν ξέρω ἂν ποτὲ ἄλλοτε ἀναστατώθηκεν τόσον ὡραῖα, τόσον ἀναφλεχτικά, τόσον ἀνθρωπιστικὰ ἡ Κοινὴ Γνώμη τῆς Εὐρώπης. Ἰδοὺ κάτω ἀπὸ ποιὰν ἠλεκτρισμένη ἀτμόσφαιρα ὁ δαυλὸς τοῦ Καψάλη ἔφτασε νὰ δώση τὸ σύνθημα «πῦρ!» στὸ Ναυαρῖνο!
Καὶ τὰ μὲν διαδραματισθέντα στὴν Εὐρώπη μᾶς ἦταν γνωστά. Ἐκεῖνο ποὺ μ’ ἐντυπωσίασε τελευταῖα εἶναι ὅτι καὶ στὴν μακρινὴ Ἀμερική, ποὺ μόλις πρὸ 50 χρόνων εἶχεν ἀποκτήσει κ’ ἐκείνη τὴν ἀνεξαρτησία της, ὁ πνευματικός της κόσμος εἶχε ἀνάφλεξη παρόμοια μὲ τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ. Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν βράβευσε πρόσφατα φιλολογικὴ ἐργασία τῶν ἐκεῖ Ἑλλήνων καθηγητῶν κ.κ. Μαρίου Βύρωνος Ραΐζη καὶ Ἀλεξάνδρου Πάπας. Στὸ ἔργο τους ἀποκαλύπτεται ὅτι 132 Ἀμερικανοὶ ποιητὲς εἶχαν ὑμνήσει σύγκαιρα τότε τὸν ἱερὸν ἀγῶνα τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνεξαρτησίας. Ἰδιαίτερα ἕνας ἀνώνυμος καὶ ἄλλος μὲ τὸ ψευδώνυμο «Ἶρις» ὕμνησαν τὸ Μεσολόγγι μὲ τὰ ποιήματά τους. Καὶ προβλέπανε συνέχιση καὶ νικηφόρα ἔκβαση τῆς Ἐθνεγερσίας μας.
Ἂς ἐγγράψουμε στὸ Πάνθεον τῶν Φιλελλήνων Πνευματικῶν Συμπαραστατῶν τῆς Ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας καὶ τοὺς Ἀμερικανοὺς Ποιητές. Ἂς εἴμαστε ὑπερήφανοι! Μπορεῖ οἱ ἐπίσημοι Ἰσχυροὶ νὰ μᾶς ἀδίκησαν πολλὲς φορές, ἀλλὰ οἱ λαοὶ πάντα στάθηκαν στὸ πλευρό μας. Καὶ οἱ λαοὶ εἶναι ποὺ λογαριάζονται. Οἱ λαοὶ εἶναι ποὺ ἐπιβάλλουν στὸ τέλος τὸ νόμο τοῦ Δικαίου. Οἱ λαοὶ πείθουν τελικὰ τὴν Ἱστορία κι ὄχι οἱ Καγκελλάριοι…
Ἂς εὐχηθοῦμε νὰ ἀναβλύση καὶ «σήμερα ἀπὸ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῶν Λαῶν ἡ δύναμις ἐκείνη ποὺ θὰ μᾶς συμπαρασταθῆ καὶ θὰ συνυπερασπισθῆ τὰ δίκαιά μας. Ἡ μαρτυρικὴ Κύπρος ὑφίσταται σήμερα τὰ ἴδια φρικτὰ πάθη τοῦ Μεσολογγιοῦ. Ὁ Σταυρὸς τοῦ μαρτυρίου της ὑψώνεται περίβλεπτος καὶ συγκινητικὸς μέσα σ’ ὅλον τὸν παγκόσμιο χῶρο. Ἂς εὐχηθοῦμε νὰ παραμείνη καρτερόψυχη καὶ ἄκαμπτη, ὅπως τὸ Μεσολόγγι. Κι ἐμεῖς ὅλοι στὸ πλευρὸ της ἀποφασιστικοί, ἀνένδοτοι, ἐνθουσιώδεις. Ἂς εὐχηθοῦμε τοὺς ἐθνικοὺς καρποὺς ποὺ εἶχεν ἀποδώσει ἡ θυσία τοῦ Μεσολογγιοῦ, νὰ τοὺς ἀποδώσουν καὶ οἱ θυσίες τῆς Κύπρου.
Ἀλλὰ ποιὰ ἐσωτερικὴ ἀπόκρυφη δύναμη δημιούργησε τὸ ἀθάνατο Μεσολόγγι; Τὸ ἐτόνισα καὶ προηγούμενα: Ἡ Ψυχὴ τοῦ Γένους! Ὁ ἀείζωος καὶ παντοδύναμος αὐτὸς πυρήνας, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ βαθὺ θεμέλιο καὶ τὸ ὑψηλὸ μαζὶ ἀέτωμα τῆς φυλετικῆς μας δομῆς καὶ τῆς δημιουργικῆς μας ζωτικότητας!
Ἐφ’ ὅσον ἡ Ψυχὴ τοῦ Γένους διατηρεῖ, μὲ τὸν ἀνεξάντλητο τονωτικὸ χυμὸ τῶν μεγάλων μας παραδόσεων, τὴ ζωντάνια της καὶ τὴ δυναμικότητά της, ἀσφαλισμένες θὰ εἶναι, ἐγγυημένες θὰ εἶναι στὰ χέρια τῆς Εἱμαρμένης οἱ τύχες τῆς Ἑλλάδος.
Αὐτὴ τὴ μεγάλη μας ἐθνικὴ κληρονομιά, τὴν Ψυχὴ τοῦ Γένους, ἔχομε ὅλοι χρέος ἱερὸ ὅπως τὴν παραλάβαμε, πανίσχυρη καὶ θεόπνευστη ἀπὸ τοὺς Προπάτορες, τέτοια νὰ τὴν παραδώσουμε καὶ στοὺς ἀπογόνους μας. Ὅσο ἡ Ψυχὴ τοῦ Γένους παραμένει ἁγνή, αὐθεντική, ἀβεβήλωτη κι ἀμόλυντη, ἂς εἴμαστε βέβαιοι ὅτι σὲ κάθε κρίσιμη περίσταση θὰ ἀξιωθοῦμε νὰ δημιουργήσουμε καινούργια Μεσολόγγια!
Ἂν τὸ θέλομε καὶ τὸ πιστεύομε, δὲν θὰ ἀρνηθῆ ποτὲ οὔτε τὴν πυρίτιδα τοῦ ‘Ανεμόμυλου, οὔτε τὸν δαυλὸ τοῦ Καψάλη, δὲ θὰ μᾶς ἀρνηθῆ ποτὲ τὸ θεοχάριστο ἠθικό του ἔναυσμα τὸ ἀθάνατο Μεσολόγγι!
__article.jpg "Νέο «επίτευγμα» Σύριζα: Απαγορεύονται οι απελάσεις των αλλοδαπών εγκληματιών - Και ο Καμμένος στο «κόλπο»")
ΕΙΡΗΝΙΚΑ 